Cegła po cegle: sekrety profesjonalnej renowacji 

Historyczne znaczenie cegły w architekturze zabytkowej

Od stuleci z cegieł wznosi się rozmaite budowle od domów po olbrzymie zamki i majestatyczne katedry. Najstarsze ceglane obiekty pochodzą sprzed ok. 7 500 lat z regionu obecnej Syrii. W starożytności, głównie ze względu na dostępność gliny, cegły były podstawowym budulcem w Mezopotamii i Egipcie. W okresie starożytnego Rzymu, około 70% budynków w centrum miasta wybudowano z cegły.

Jeszcze powszechniejsze stały się cegły w dobie średniowiecza, szczególnie w Europie Środkowej (około 40% katedr i zamków budowano z cegły). Z tamtego okresu pochodzą zachowane w naszym kraju gotyckie kościoły, zamki i mury obronne np. mury Torunia czy Malborka. Ówczesna popularność cegły wynikała m.in. z problemów z dostępnością drewna oraz łatwą do opanowania technologią wypalania gliny, która stawała się trwała i estetyczna. 

W kolejnych okresach, czyli w renesansie i baroku cegły chętnie łączono z kamieniem i marmurem. Natomiast w okresie rewolucji przemysłowej w XIX w. cegła stała się głównym materiałem budowlanym szybko powstających miast. Nic więc dziwnego, że w tamtym okresie produkcja cegły wzrosła o ponad 300%. Cegła była materiałem trwałym i stosunkowo tanim.

Cegły z poszczególnych okresów różnią się od siebie m.in. wymiarami: 

• cegła romańska: przeciętne wymiary 26 – 28 × 12 – 13 × 7 – 9 cm,
• cegła gotycka:  28 – 30 × 13–14 × 7–9 cm,
• współczesna polska:  25 × 12 × 6,5 cm (stosowana przed wojną w Polsce: 27 × 13 × 6 cm),

Badania przeprowadzone w latach 80. ubiegłego wieku udowodniły, że ponad 50% europejskich zabytków zbudowano z cegły. Świadczy to o olbrzymiej popularności tego budulca, która powoduje, że renowacja cegły tak często okazuje się konieczna np. podczas remontów kamienic. 

Rodzaje i charakterystyka historycznych cegieł

Na przestrzeni wieków w procesie produkcji cegieł wprowadzano wiele modyfikacji. W efekcie uzyskano kilka rodzajów cegieł. Przedstawiamy je poniżej: 

• cegła wapienna była produkowana na terenie starożytnego Rzymu z mieszaniny gliny oraz wapna. Posiadała biały odcień i niska wagę, 
• cegła palona spotykana najczęściej. Wypala się ją w piecach, dzięki czemu jest bardzo trwała. Jej kolor zależy od rodzaju gliny i temperatury wypalania. Już w starożytnym Rzymie ponad 60% budynków wybudowano właśnie z cegły wypalanej, 
• klinkier to również cegła, ale wypalana w bardzo wysokiej temperaturze, co czyni ją odporną na działanie czynników atmosferycznych. Z tego powodu często spotykamy ją w mostach, śluzach i innych budowlach narażonych na działanie wilgoci,
• licówka, czyli dekoracyjna wersja cegły. Jest cieńsza od zwykłej i nie pełni funkcji konstrukcyjnych, a wyłącznie ozdobne,
• cegła ręcznie formowana miała niepowtarzalny kształt i była droższa w produkcji, ale ceniona za unikatowy wygląd. Ok. 80% cegieł w średniowieczu produkowano w ten sposób,
• dziurawka z wewnętrznymi otworami, które ułatwiały montaż, obniżały masę i zmniejszały zużycie materiału. Spotykana zwłaszcza w budynkach przemysłowych z XIX wieku.

Znaczenie prawidłowej diagnozy przed rozpoczęciem renowacji

Sekretem skutecznej i bezpiecznej renowacji cegły jest prawidłowa diagnoza wykonana przed rozpoczęciem prac konserwatorskich. Obejmuje ona następujące etapy:

• określenie stopnia degradacji — im wcześniej zostaną wykryte uszkodzenia, tym szybciej będzie można zapobiec dalszej destrukcji cegieł,
• rozpoznanie przyczyn uszkodzeń umożliwia ich usunięcie w celu zatrzymania procesu degradacji,
• dobór odpowiednich materiałów jest konieczny, aby prace renowacyjne nie zniszczyły zabytkowych cegieł,
• wybór techniki renowacji. Dopiero w tym kroku możemy zdecydować, jaka metoda będzie najbardziej skuteczna i bezpieczna.

Znaczenie każdego z tych etapów jest trudne do przecenienia. Wystarczy bowiem wiedzieć, że ponad 40% błędów podczas renowacji zabytków wynika z błędnej oceny stanu cegły, a w jednej czwartej przypadków w wyniku renowacji dochodzi do niepożądanej reakcji chemicznej pomiędzy nowymi zaprawami a historycznymi cegłami. Wszystko to wpływa również na koszty renowacji zabytków, które bardzo często przekraczają przyjęty budżet. Można zminimalizować wszystkie te ryzyka właśnie przez wykonanie profesjonalnej diagnozy przed rozpoczęciem prac.

Typowe problemy związane z degradacją historycznej cegły

Zabytkowe budowle w ciągu setek lat poddawane były licznym czynnikom niszczącym, które odcisnęły swoje piętno również na cegłach. Jednym z najczęściej występujących uszkodzeń jest erozja cegły, która dotyka ⅕ zabytków w Europie Środkowej. Do erozji przyczyniają się przede wszystkim opady atmosferyczne, zmiany temperatur oraz zasolenia. 

Solne wykwity na cegłach pojawiają się w wilgotnych warunkach, gdy na powierzchni budulca powstają białe plamy. Natomiast pęknięcia i wykruszenia powstają często w rejonach, w których występują częste wahania temperatur. Ocenia się, że uszkodzenia tego typu dotykają ok. 35% polskich zabytków ceglanych. 

Do uszkodzeń historycznych cegieł zaliczamy również korozję spowodowaną wilgocią. Dochodzi do niej w budynkach położonych w bliskości zbiorników wodnych. Oprócz tego cegły niszczeją w wyniku działalności człowieka, dlatego skuteczna renowacja zabytków coraz częściej dotyczy kamienic oraz innych budynków położonych w centrach miast.

Metody czyszczenia i oczyszczania cegły

Czyszczenie i oczyszczanie cegły zwykle poprzedza właściwe prace renowacyjne. Ważne jest, aby przywrócić pierwotny wygląd historycznych cegieł, zachowując jednocześnie integralność ich struktur. W praktyce techniki czyszczenia i oczyszczania cegieł zawsze dobiera się do konkretnych sytuacji, ponieważ niewłaściwie zastosowane mogą spowodować dodatkowe uszkodzenia. 

Do najpopularniejszych metod czyszczenia i oczyszczania cegieł należy:

• piaskowanie, choć efektywne, uszkadza szkliwo cegły bezpowrotnie dlatego nie zawsze jest to metoda akceptowana przez konserwatorów,
• chemiczne środki czyszczące to najczęściej stosowana metoda. Posługiwanie się nimi wymaga specjalistycznej wiedzy oraz dokładnego spłukiwania pozostałości preparatów, które mogłyby uszkodzić cegły,
• mycie parowe cegły to nowa technika, która okazuje się skuteczna tylko przy niewielkich zabrudzeniach,
• ręczne czyszczenie cegieł — najbardziej czasochłonne, ale często konieczne w przypadku najbardziej delikatnych i wartościowych zabytków, 
• czyszczenie laserowe to najnowsza i najbardziej obiecująca metoda, na razie stosowana jednak bardzo rzadko. 

Uzupełnianie i wymiana uszkodzonych cegieł

Oczywiście renowacja cegieł nie sprowadza się tylko do ich wyczyszczenia. Kolejnym etapem jest uzupełnienie ubytków, a nawet wymiana uszkodzonych cegieł. Ten proces także podzielony jest na następujące po sobie kroki. Rozpoczynamy od dokładnej diagnostyki uszkodzeń, podczas której określamy ich rozmiary i głębokość. 

Jeżeli uszkodzenia mają charakter powierzchniowy, możliwe jest zastosowanie miejscowych uzupełnień, czyli wypełnienia ubytków. Kiedy cegła jest bardziej zniszczona, trzeba ją wymienić na nową tych samych rozmiarach i kolorze.  Wymianę nadgryzionych zębem czasów cegieł wykonuje się jak najmniej inwazyjnymi technikami. 

Zastosowanie fug i zapraw do historycznych konstrukcji ceglanych

Podczas renowacji cegieł ważne jest także zastosowanie odpowiednich fug oraz zapraw. Około 60% zabytkowych budynków w Europie wzniesiono przy użyciu tradycyjnych zapraw wapiennych, które nie były tak twarde, jak obecne cementowe, i zapewniały ścianom paroprzepuszczalność. Okazuje się, że zastosowanie współczesnych, twardych zapraw powoduje przede wszystkim zasolenia, a w skrajnych przypadkach zatrzymanie dyfuzji pary wodnej.

Również dzisiejsze fugowanie wygląda inaczej niż wykonane techniką sprzed lat. Niemniej jednak kluczowe pozostaje dobranie odpowiednie kolorystki i tekstury nowej fugi do zabytkowej struktury. Pamiętajmy, że dokładniejsze i bardziej jednolite fugowanie zwiększa estetykę i trwałość obiektu poddawanego renowacji. 

Przypadki udanej renowacji cegły w zabytkach

Poniżej prezentujemy zdjęcia z renowacji cegieł, którą wykonywaliśmy. Zobacz, jak prawidłowo wykonane zabiegi poprawiły wygląd murów i zabezpieczyły je przed niszczącymi czynnikami.